Хуучин цагийн “эв хамтач” утга зохиолд (урлагт) манай талын болоод дайсны талын хэмээх нэгэн хэвшмэл дүрүүд элбэг байдаг байлаа. Манай талынх нь учиргүй сайн хүний хайлан, харин эсрэг талынх нь муу муухайн цуглуулга. Одоо ч зарим нэг кино жүжигт тоглосон залуучууд сайн талын дүр бүтээв, эсвэл эсрэг талын муу хүний дүрд тоглолоо гэх мэтээр ярих нь бий. Харин амьдрал дээр туйлын сайн, эсвэл саар хүн гэж үгүй. Хэнийг хэн аль өнцөгөөс нь харахаас шалтгаалан сайн эсвэл муу хүн гэж харагддаг.

Монголын ард түмний дунд олон жилийн турш тэрхүү муу хүний дүрд “тоглосоор” ирсэн нэгэн бол алдарт “90 саяын Гансүх” хэмээх залуу билээ. Та бидний сайн мэдэх, бас нарийн мэдэхгүй л түүх. Гэвч энэхүү “муу хүн”-ий амьдралаас бусдад сургамж болох зүйл өчүүхэн төдий ч байхгүй гэж үү? Тэр буруу юм хийсэн, өмөөрөхийн аргагүй буруу зүйл хийсэн хүн. Гэхдээ муу ч гэсэн хүний л амьдрал юм болохоороо тэр түүх хэн нэгний аугаа баян түүх байж таараа. Тэгэж яривал, тэрхүү “муу хүн”-ий түүх бусдад бүүр ч их сургамжтай байж таарна. Ерөнхийлөгчийг залилсан, магадгүй бүтээгүй л болохоос хийж бүтээх оргилуун хүслээр жигүүрлэсэн хорин дөрөвхөн настай залуу тэр нэгэн өдөр цүнхэндээ ерэн сая төгрөгтэй мөртөө мөхөөлдсөнд очерлоод зогсож байсан гэдэг...

Үүнийг анзаарсан хэсэг залуус тэрхүү “муу хүн”-ий түүхээр нэгэн “сайн кино” бүтээжээ. Энэ бол “Виздом кино продакшн”-ы бүтээл “Бодлын хулгайч” хэмээх кино юм. Киноны ерөнхий продюссороор нь А.Уянга, киноны зохиолчоор сэтгүүлч Д.Төрмөнх, ерөнхий найруулагчаар Ж.Сэнгэдорж, ерөнхий зураглаачаар Д.Ангараг, гол дүрд нь жүжигчин Б.Амарсайхан, ерөнхий зураачаар Н.Батжаргал, зургийн даргаар Ч.Ганзориг нар ажиллажээ. Энэхүү багийнхны хийсэн кино товчхон хэлэхэд сүүлийн үед цөөхөн гарч байгаа сайн бүтээлийн нэг болсон байна. Батлахыг оролдъё.

Холливудад “Кино хийхэд гурван зүйл хэрэгтэй. Нэгдүгээрт сайн зохиол, хоёрдугаар сайн зохиол, гуравдугаарт сайн зохиол” гэсэн яриа байдаг гэнэ. Үнэхээр л манайхны кино тааруу болоод байдгийн гол шалтгаан болох муу зохиол энэ багийнханд байсангүй, сайхан зохиол дээр ажиллажээ. Дээр хэлсэнчлэн энэ бол бодит түүх. Үнэхээр сайхан баялаг материал, сайхан ч драмтай кэйс. Сайхан материалыг соргогоор олж харсан кино зохиол болжээ. Энэ нь Том Хэнкс, Леонардо Де Каприо нарын тоглосон “Чадвал намайг барь” (Catch me if you can) киног бодит түүхээр хичнээн сайхан урлагийн бүтээл туурвисны монгол туршлага болсон санагдлаа. Энэ цаг үе маань угаасаа хий хоосон оргүй фантаазаас илүүтэй үнэн, бодитой, баримттай сэдвийг л сонирхдог, үнэлдэг болжээ.

Энэхүү кино давгүй болсон нь өөр өөрийн чиглэлээрээ мэргэшсэн, туршлага хуримтлуулсан уран бүтээлчдийн сайн баг бүрдүүлснийх байна. Энэ амжилтаар нь сайн зохион байгуулагч, “Uptown” сэтгүүлийг үүсгэн байгуулагч, ерөнхий продюссор А.Уянгааг магтууштай. Дэлгэцийн урлагийн олон фестивалиас шагнал авсан “Нохойн орон” киноны найруулагч, “Кино зохиолчдын Библи” номын орчуулагч Д.Мөнхтөр, Монголын анхны олон ангит кинонуудын нэг “Мөрөөдлийн хөлөг онгоц”-ын ерөнхий найруулагч, Япон-Монголын хамтарсан “Бөртэ чоно” киноны туслах найруулагч Ж.Сэнгэдорж, Монголын киноны өнөө цагийн шилдэг жүжигчдийн нэг Б.Амарсайхан гээд сайн багийн дажгүй гүйцэтгэлтэй ажил болжээ.

Ж.Сэнгэдорж энэ бүтээлээрээ бяд сууж яваа сайн найруулагч гэдгээ дахин харууллаа. Найруулга, үйл явдлын холбоос, шийдэл өө багатай байсан. Нэг талаас Гантулга (Гансүх) бол ерөнхийлөгчийг луйвардсан маш муу этгээд, гэвч нөгөө талаас алдаж эндсэн л болохоос яадгаа алдчихсан алуурчин биш. Энэ санааг кинонд тун аятайхан оруулж өгчээ. Гэмт муу үйлдэл хийхээс айж болгоомжлуулж байгаа найз Болдоо нь Гантулгыг зоригтойгоор луйвар хийж чадах гэмт хэрэгтэн мөн болохыг, Гантулгатай хамт шоронгоос оргож байгаа гал хам нь сав л хийвэл муу юм хийчих гээд, түүнийг болиулж байгаа зөрчлөөс Гантулгын тэгтлээ адгийн амьтан биш болохыг энэ хоёр туслах дүрээр торуулан ялгаатай (контраст) харуулж чадсан байна. Харин эхлэлгүй шууд өрнөж төгсгөл нь жаахан дутуудав уу, яав? Энэ түүхийг мэдэх нэг нь сайн мэднэ, харин “90 саяын Гансүх”-ийн түүхийг сургаас цаашгүй одоогийн залуус тэр бүр мэдэхгүй.

Гэнэт ямар учиртай нь мэдэгдэхгүй нэг залуу хальт сонссон хэдэн үгээрээ эрдэмтэн мэргэд, эрхтэн дархтаны толгойг эргүүлж санаанд багтамгүй мөнгө луйвардаад байгаа эхлэл цэг нь хаана байнаа? Энэ бүтээл “90 саяын Гансүх”-ын тухай баримтат кино биш учир Гантулга хэмээх гол баатрын маань алдаж онох шалтгаант холбоо үгүйлэгдэж байх шиг.

Кино зохиолч, найруулагч хүн тодорхой хэмжээгээр заавал философич байх ёстой. Сайн найруулагчид бүтээлээрээ дамжуулан ямар нэгэн хэлэхийг хүссэн санаагаа хүмүүст өгүүлж байдаг. Хүн бүр сайхан амьдрах хүсэлтэй, бас эрхтэй. Харин сайхан амьдралыг бий болгох хүн бүрийн зам мөр өөр. Зарим хүн хулгай, луйвар, худал хуурмагаар сайхан амьдралд хүрэх гэдэг. Гэвч “хүнд зөв мэт санагдавч төгсгөлд нь үхэл рүү хөтлөх зам байдаг” аж. “Бодлын хулгайч” киноны нэгэн философи нь энэ.

Хэн бүхэн хувь заяагаа урьдчилан харж мэдэхгүй учир нэг л мэдэхэд хүн алдчихсан л байдаг. Нэг л алдсан бол тэр чигээрээ алдсаар дуусах ёстой гэж үү? Хүнд ухаарах, алдаагаа засах боломж хэзээд байдаг билээ. Б.Гансүх нэгэнтээ “Миний амьдралын өнгөрсөн үе миний ирээдүйг захирах ёсгүй, миний амьдралын ирээдүй өнгөрсөнтэйгээ заавал адилхан байх албагүй” гэж хэлжээ. Энэ л уул киноноос залууст үлдэх ёстой санаа гэж бодно. Төгсгөлийн монологт өгүүлж буй буддын гүн ухааны “үйлийн үр” гэх сургаалиар төлөөлүүлэн кино эхлэхэд талбайд үр цацах хоригдлууд болон төгсгөлийн халиуран найгах тариан талбайгаар илэрхийлсэн санаагаа арай өөр маягаар жаахан тодруулсан бол гэсэн нэхэл төрсөн шүү.

Цөөн ганц нэг илүүдсэн хэсэг байна аа, найруулагч аа. Гэнэт их мөнгөтэй болж баяжсан Гантулга голын эрэг дээр найз нөхдөө урьж дайллага хийдэг хэсэг байна. Гэнэт ширүүн бороо орж тансаг сайхан ширээ эзгүйрнэ. Ихэнх найруулагчдын ажилд энэ зураглалаар ямар нэг юм болохгүй байгааг харуулсан бэлгэдэлт (символ) өгүүлэмж байдаг. Яг болж байна даа гэж бодож суутал Гантулгын найз охин ямар нэг шалтгаангүйгээр бүжиглээд байгаа нь бусад хэсэгтэйгээ холбогдсонгүй. Ер нь сайн бүтээл гэдэг бүх дүрийн үг, үйл хөдөлгөөн, өгүүлэмж нэг бүрээр гол дүрээ тодотгож гол санаагаа илэрхийлж байдаг билээ.

Энэ бүтээлийн амин сүнс гол дүр болох Гантулгын дүрийг чадварлаг сайн бүтээж сүүлийн үед үзэгчдэд яах аргагүй л киноны манертай жүжигчин юм даа гэсэн бодлыг тод төрүүлэх болсон жүжигчин бол Б.Амарсайхан юм. Жүжиглэлтийн хувьд аль ч хэсэг дээр нь илүүдүүлж дутаалгүй жигд сайхан тоглож, олон хэсэг дээр үзэгчдийн сэтгэлд хүртэл дүрээ амилуулсныг нь тэмдэглэн хэлмээр байна. Манай ахмад жүжигчин Ш.Дэлгэржаргал ч ээжийн дүрийг аргагүй л алтан үеийн бүтээгдэхүүн ийм байлгүй яахав гэмээр чадварлаг бүтээжээ. Шоронгийн “журам”, таксины жолоочоос эхлээд ер нь дүр сонголт жижиг, туслах гэлтгүй сайн хийсэн нь харагдаж түүнийгээ дагаад тоглолт сайн байсан. Гантулгын ээжтэйгээ уулзаж байгааг хараад уйлж байгаа мөрдөгч (Г.Золбоот)-ийн дүр ч сайн кино зохиол бичих алтан дүрэм “дүрийн үнэмшилтэй байдал”, “дүрүүдэд хүний сэтгэл хөдлөл, зан чанарыг суулгаж” чаджээ. Мөн тайзнаасаа илүү дэлгэц нь их зохидог жүжигчин болох нь Г.Золбоотын жүжиглэлтээс харагдаж байсныг хэлэхэд илүүц биш биз ээ.

Зураглаачийн ажил дажгүй, олон хэсэг дээр зөв өнцөгөөс сайн авчээ. Харин жаахан өөлөхөд зарим газар жүжигчдийн жүжиглэлт, найруулагчийн санааг тодруулсан хөдөлгөөн дутаж байна. Тухайн түүхэн цаг үеийн өнгө аясыг оруулахад киноны жижиг хэрэглэл их чухал үүрэгтэй. Тухайн цаг үеийн машинууд (Лиаз автобус, өвгөн Бенз г.м.), тэр үийн айлуудын нийтлэг өнгө аяс бүхий тавилгуудыг үнэмшилтэй шийдсэн ч хэрэглэж буй компьютер, факсын аппарат нь хуучных биш, бичгийн машинаар бичсэн зүйлээ принтерээр хэвлэсэн харагдаж байгаа зэрэг нь жижиг гэлтгүй л алдаа юм. Жижиг хэрэглэлийг жижигт үзэлгүй нөгөө л Холливудын стандартын дагуу бүрэн төгс хийхийг эрмэлзсэн бол нийтэд нь сайн л шийдэх хэрэгтэй юм. Адал явдалт хэсгийн гүйцэтгэл ч үнэхээр үнэмшилтэй сайн болсон байна лээ.

Киноны хөгжмийн хувьд ч тун дажгүй, киноны үйл явдлууддаа наалдац сайтай байсныг хэлэхийг хүсэж байна. Алдарт Элвис Прэслигийн “Suspicious Minds” дуу утга агуулгаар ч, ая дангаараа ч киноны тухайн хэсэгт зохицож тун хөөрхөн өнгө аяс оруулсан байна билээ. Р.Чойномын “...Шувууны сүүдэр шиг дайраад өнгөрсөн, шунхан улаан залуу нас минь” хэмээх шүлгээр хийсэн дуу нь ч цаашдаа олон хүнд таалагдах биз ээ.

          Кино зохиолч Д.Төрмөнх энэ жил “Кино зохиолчдын Библи” хэмээх нэгэн сайхан номыг орчуулсныг бид мэднэ. Түүний орчуулсан номонд байгаачлан сайн кинонд байх ёстой сонирхол татам нэр (Бодлын хулгайч), угтал үйл явдал (хоёр эрдэмтэн өвгөний ярианаас Америкт байгаа монголын ховор олдворын талаар сонсоно), эхлэл-өрнөл-төгсгөл (Гантулга хэмээх дэврүүн хүсэл мөрөөдлөөр дүүрэн залуу амьдралын гараагаа буруу зүйлд хөл тавин эхэлж, нэгэнт хийсэн үйлийнхээ үрийг эдлэн шоронд зовж тарчлан өрнөсөөр хал үзэж буруугаа ухаарсан нэгэн болно), ээдрээ болон эргэлтүүд (жирийн ядуугаас саятан, саятнаас гэмт хэрэгтэн, гэмт хэрэгтнээс ялтан), сүйрэл болон хямрал (шоронд байхад түүний ээж нь нас барна, шоронгоос оргон ялаа улам нэмүүлнэ) зэргийг шигтгэж өгсөн нь дэвшилтэй болжээ. Б.Гансүх өөрийгөө бодлын хулгайч гэсэн гэдэг, сонсоход үнэхээр сайхан нэр, харин энэ нэр киноны үйл явдалтайгаа яг яаж холбогдож байгаа нь бүрхэг санагдсан.

Энэ киноноос харахад монголын кино урлаг эргэн хөгжиж эхэлж байгаагийн нэг шинж бол манайхан аливаа зүйлүүддээ мэргэшиж байгаа юм уу даа гэсэн бодол төрж байна. Энэ нь ч тун зөв билээ. Жишээлбэл, жүжигчид болон найруулагч нар нь гэхэд драмын ба киноны, зохиолч нар нь ч мөн адилхан, кино урлагт хамгийн чухал зүйл болох продюссор гэх зэргээр мэргэшин ажилладаг болжээ.

Б.Гансүх буруу тарьсан үйлийн үрийнхээ эргүүлгэнд живээд амьдралд ялагдсан нэгэн байсан. Гэвч тэр өөрийгөө ялсан, муу бодол санаагаа өөрчилж чадсан, тэгснээрээ бусдыг ч уучилсан. “Уучлалаар хайрыг илэрхийлж болдог, ялагдлаар ялалтыг харуулж болдог” хэмээх үг бас л түүнийх. Эдгээр үгс амьдралд нухлуулж, амьдралын гашуун үнэнийг таньсан хүний мэргэн үг.

Гэх мэт, гэх мэт... Энэ мэтээр “Бодлын хулгайч”-аас өөрийнхөө хэмжээгээр бас нэгэн өөр гаргалгааг хийчих, ямар нэгэн ухаарлыг олоод харчих хангалттай “зайтай” кино болсон байна. Эцэст хальт төрсөн нэгэн бодлоо хуваалцахад, нээрээ яагаад ерэн саяыг итгүүлээд авчихсан Б.Гансүх тэгэж их буруутаж байхад, гэнэн хүүхэд шиг ярианд нь итгээд тэр их мөнгийг тавиад туучихсан ерөнхийлөгч яагаад буруутаагүй юм бол гэсэн “шал дэмий юм” бодогдож байна лээ шүү. Яагаав нэг кинон дээр “Уг нь энэ Баяраа өөрөө л...” гэдэг дээ. За энэ ч надад ямар хамаа байхав, тэр үед нийгэм маань хавтгайдаа л нэг иймэрхүү хариуцлагагүй цаг үе байсан даа.

Д.Боролзой

2011.11.13