Хүн төрөлхтөний гурван том нээлтийн нэгдүгээрт гал, хоёрдугаарт дугуй, гуравдугаарт интернэт ордог хэмээдэг. Энэхүү интернэт гэдэг зүйлийг анх Америкт цэрэг дайны мэдээлэл дамжуулах зорилгоор 1969 онд “Arpanet” хэмээх сүлжээг үүсгэснээс эхэлсэн гэдэг. Анх ердөө дөрөвхөн компьютерийг холбосон энэ сүлжээ 1974 он гэхэд 62 компьютерийг холбосон байна. Улмаар 1983 онд “Arpanet” сүлжээ нь цэргийн (Milnet) хэрэгцээнд ба энгийн (Internet) буюу их, дээд сургуулиудын эрдэм шинжилгээ, судалгааны ажилд зориулж хуваагдсанаар энэхүү энгийн сүлжээ нь дэлхий нийтийг хамарсан өргөн сүлжээ бий болох эхлэлийг тавьжээ. Ийнхүү хэрэглэгчдийн хоорондын зайнаас үл хамааран мэдээлэл солилцох өргөн талбар болох интернэт одоо энэ дэлхийн олон сая компьютерийг холбосон аварга сүлжээ боллоо. Дэлхийн интернэт хэрэглэгчдийн өсөлтийг харвал:

(эх сурвалж: www.internetworldstats.com)

(эх сурвалж: www.n20.mn)

Интернэтийн хүмүүст өгч байгаа ашиг тус өгүүлж баршгүй их билээ. Түүгээр шинэ мэдээллийг түргэн шуурхай авч байна, худалдаа хийгээд төлбөр тооцоо нь интернэтээр хийгдэж байна, зар сурталчилгаа явагдаж байна, захиа солилцож хоорондоо утсаар хүртэл ярилцаж байна, мэдлэгээ хуваалцаж байна, үзэл бодлоо илэрхийлж байна, сургалт явагдаж байна гэх мэтээр түүний боломж асар өргөн юм. Дээхэн үед мэдээлэлд ном голлох үүрэг гүйцэтгэж байлаа, дараа нь телевиз, харин одоо энэ байр суурийг интернэт баттай эзлэн авчээ. Өөрөөр хэлбэл интернэт нь цаасан хэвлэлийг халснаар хүмүүсийн хоорондоо бичгээр харьцаж байгаа мэдээллийн нэлээд томоохон хэсэг энд төвлөрчээ.

Сүүлийн үед мэдээллийн том портал сайтууд, хувь хүмүүсийн блогууд, хувийн болон төрийн байгууллагуудын мэдээллүүд интернэтээр төвлөрч ажил хэргээ явуулах нь түгээмэл болжээ. Үүнийгээ дагаад интернэтийн асар том хэрэглээ үүсч, түүнийг өдөр тутам амьдралдаа хэрэглэгчид маш ихээр нэмэгдлээ, цаашдаа ч энэ тоо улам их болох төлөвтэй байна. Мэдээллийн энэ их урсгал мэдээж хэлээр дамжина. Монгол улсын төрийн албан ёсны хэл бол монгол хэл. Монгол хэлээр дамжиж байгаа энэ их мэдээллийн урсгалд эх хэл маань ч тодорхой хэмжээгээр бохирдох, эвдрэх, нөгөө талаар хөгжих нэгэн хөрс суурь нь болжээ.

Монгол хэлийг хамгийн их “алж” байгаа газар интернэтийн ертөнц болжээ. Нэг талаас интернэтийн орчин ямар ч хяналтгүй байгаа бөгөөд мэдээллийн хүчтэй хэрэгсэл болохынхоо хувьд иргэдийн эх хэлний боловсролд үзүүлж байгаа нөлөө нь ч асар их юм. Энэхүү нөлөө нь дараах байдлаар илэрч байгааг авч үзье.

Монгол хэл бичгийн эрдэмтэн судлаачид сонин сэтгүүл, радио телевиз, хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн хэл найруулгыг маш их ярьдаг, судалдаг. Гэтэл дээрх бүх хэрэгслээс хамаагүй илүү хүртээмжтэй, олон хүнд хүрдэг, идэвхтэй, хүчтэй, газар авч байгаа хэрэгсэл болох интернэтийн орчин юм. Одоо хэл шинжлэлийн чиглэлээр ажиллаж байгаа судлаачдын зайлшгүй анхааран авч үзэх судалгааны обьект бол интернэтийн орчны монгол хэлний өнөөгийн байдал юм. Ийм учраас интернэтийн орчин дахь монгол хэлний асуудлыг судлах нь монгол хэл шинжлэлийн хувьд шинэлэг хандлага гэж хэлж болно. Энэхүү өгүүллээр дараах хэдэн зорилго, зорилтыг дэвшүүлсэн болно. Энэ нь:

-         Ямар учраас уг асуудал нь чухал болох,

-         Бусад орны хэл шинжлэлд уг асуудлыг хэрхэн авч үзэж байгаа,

-         Интернэт монгол хэлэнд чухам ямар нөлөө үзүүлж байгаа,

-         Хэлний хөгжил болоод мөхөлд хэрхэн нөлөөлж байгаа,

-         Яг ямар нөлөө үзүүлснийг тогтолцоотойгоор авч үзэх гэх мэт болно.

Энэ талаар бусад улс орнууд ч аль эрт судалж эхэлжээ. Тухайлбал, Английн хэл шинжлэлч, профессор Дэвид Кристалын судалгааг авч үзье. Тэрээр “Интернэт хэл шинжлэл” (Internet linguistics) хэмээх судалгааны шинэ чиглэлийг үүсгэсэн бөгөөд “Хэл ба интернэт”(Language and the internet) хэмээх бүтээл туурвижээ. Тэрээр энэ бүтээлдээ хэлэнд интернэт ямар нөлөө үзүүлж байгаа болон интернэтэд хэрэглэж байгаа хэлэнд чухам ямар асуудлууд тулгарч байгаа талаар өгүүлсэн байна. Урьд өмнөх судлаачид хэлний стандарт алдагдаж интернэт хэлний ирээдүйд муугаар нөлөөлнө гэсэн бол Дэвид Кристал харин үүнийг хэл шинжлэлд гарсан хувьсгал гээд хэлний олон хувилбар бий болж, хүний бүтээлч сэтгэлгээг нэмэгдүүлнэ хэмээн сайшаажээ.

Харин Монголд энэ асуудлыг одоохондоо “блогийн хэл”, “интернэтийн хэл” гэх мэтээр муушаан ярих төдий л байна. Хэлийг бохирдуулж байгаа талаас нь шүүмжлэхээс биш шинжлэх ухаанчаар хандаж судлах талаар хараахан учир дутагдалтай байна гэж үзэж болно. Судлаач О.Самбуудорж “Одоо үед бичиг үсэг хэрэглэж буй монгол хэлт ард түмний бичгийн хэлний шинэ маягийн соёлын холбооны бас нэг онцлог бол, латин үсэг хэрэглэн интернэтээр харилцах байдал нэлээд бий болсон байна” хэмээгээд “латин үсгээр тодорхой зүйл бичиж чадах боловч нэгдсэн дүрэм хараахан үгүй тул өөр өөрийн бичгийн хэлний дүрмийг баримтлах, эсвэл монгол улсын кирилл үсгийн дүрмийг баримталж бичих байдал нэлээд ажиглагдаж байгаа” тухай анхааран бичсэн нь бий.

Дараах 5 зүйлээр интернэт монгол хэлэнд нөлөөлж байна:

-         Гар утасны мессежээр

-         Цахим шуудангаар

-         Чатаар

-         Компьютерийн орчин

-         Вэб сайт гэх мэт

Харин монгол хэлэнд чухам ямар нөлөө үзүүлж байна вэ гэвэл:

-         Гадаад хэл болон бичгийн нөлөө

-         Гадаад үг үгийн санд нэвтэрч нөлөөлөх

-         Үг зүйн талаар нөлөөлөх (намайг-нааг г.м.)

-         Хэл найруулгын талаас нөлөөлөх гэх мэт болно.

Гадаад хэл болон бичгийн нөлөө

Даяаршин буй ертөнцийн өнөөгийн жамаар үндэстэн угсаатны харилцаанаас шалтгаалан маш олон хэл харилцан уусан шингэх үзэгдэл байдаг билээ. Жишээлэхэд, Хятадад болон Орос дахь монгол хэлээр хэлэлцэгчид тэр хэлнийхээ хүрээллээс болж тухайн хэлэндээ ойртох, үгсийн сангийн хувьд гадаад үгээр баяжих, нэр томьёо оноох тал дээр ч тухайн хэлтэйгээ адил байдалтай болох нь харагдсаар байгаа билээ. Орост байгаа буриадуудын хувьд кирил бичгийн нөлөөгөөр үгсийн санд нь харь үг нэвтрэх нь элбэг байдаг бол харин Өвөр монголд уйгаржин бичгээ хэрэглэсээр байгаагийн ачаар буриадыг бодвол хэлний дархлаа нь сайн байна гэж үзэж болох юм. Монгол хэлэнд хятад гаралтай үг аман яриагаар, европ гаралтай үг ном зохиолоор дамжин орж байсан бол одоо гадаад хэлний нөлөө интернэтээр дамжин түгэх боллоо.

Ердөөсөө хэрэглэж хэвшсэн монгол үг байсаар атал гадаад үгийг чамирхан авч хэрэглэх асуудал элбэг байна. Жишээлбэл: “Артист” хэмээх үгээр дуучдыг нэрлэх болжээ. (“В” продакшны артист Болд, Агиймаа г.м.) Одоо цаг үед дуучин хүн дуулах төдийгүй жүжиглэх, бүжиглэх гээд олон талын ажил хийдэг болжээ. Үүнийгээ дагаад “Artist” хэмээх үг нь жүжигчин, дуучин гэх мэт өргөн утгыг агуулж байгаа хэдий ч дуучин, жүжигчин хэмээх үг байсаар байтал артист хэмээх үгийг хэрэглэх хий л чамирхал гэхээс өөр аргагүй. Эсвэл дуучин гэдгээс мэргэжлийн дуучинг ялгаж байгаа байж болох юм. Гэвч үүнд оноох тохирсон монгол үг бас л бий.

Мөн сүүлийн үед Монголд кино урлаг нэлээд сэргэх хандлагатай болж жил бүр л маш олон кино гарах болжээ. Энэ олон кино бүр зар сурталчилгаагаа олонд хүргэх талаа бодоод дуутай болжээ. Үүнийг киноны дуу гэдэг, өмнө нь социализмын үед ч зарим кино дуутай, үүнийгээ киноны дуу хэмээн яриад болоод ирсэн зүйл. Гэтэл одоо киноны дууг залуучуудын дунд “саунд трак” (soundtrack) хэмээн яриад нэлээд хэвших хандлагатай байна. Уг нь “саунд трак” гэдэг дууны фонограмыг хэлдэг бололтой.

Гадаад хүмүүсийн нэрийг ч монголоор хаа хамаагүй бичсэн нь элбэг. Монголоор бичихдээ тогтсон зарчим баримталдаггүйгээс хүн хүн өөрийнхөө ухаарснаар бичдэг. Америкийн алдарт дуучин Mariah Carey-гийн нэрийг аль 90-ээд оноос Мариан Кэри хэмээн буруу бичсээр өнөөг хүрэв. Энэ нь “h” үсгийг “н” хэмээн буруу ойлгосноор Мэрай гэхийг Мариан хэмээх болсон ажээ. Энэ мэтээр буруу бичихээс гадна буруу бичихээсээ төвөгшөөсөн зарим нь кирилээр бичсэн текстэн дундаа шууд л латинаар бичдэг болсон. Энэ нь нэг талдаа хүний нэрийг буруу бичсэн алдаа гаргахгүй хэдий ч нөгөө талдаа латин үсэг мэддэггүй хүн ойлгохгүй зүйл болдог билээ. Ийнхүү гадаад үгийг хамаа намаагүй хэтэрхий их хэрэглэж байгаагаас эх хэл минь бохирдож, цэвэр ариун чанараа алдахад нөлөөлсөөр байна.

Хэл найруулгын өөрчлөлт

Аливаа хэлэнд олон аялгууны дундын харилцааны хэрэглүүр болдог утга зохиолын хэл гэж бий. Энэхүү утга зохиолын хэл нь бичгийн хэл, ярианы хэл хэмээх хоёр хэлбэртэй байдаг. Бичиг нь хэдий аман яриатайгаа ойр байлаа ч яг хэлдэгээрээ бичдэггүй билээ. Бүх хэлэнд ийм хууль бий. Хүн хүн, нутаг нутагт үгийг өөрөөр дууддаг учраас зөв бичих дүрмийг мөрддөг. Мэдээж бичгээр бичсэн зүйлийг ч аман ярианд яг бичсэнээр нь дуудахгүй.

Олон үг хэллэгийг бичсэнээс нь өөрөөр хэвшиж заншсанаараа ярьж уншдаг боловч тэгэж бичдэггүй. Ерээд оноос манай сонин нийтлэлд нэлээд давамгайлах болсон хэл найруулгын хэв маяг бол ярианы хэлний найруулгаар бичих үзэгдэл юм. Энэхүү найруулгын хэв маяг нь уншихад ойлгомжтой, сонирхолтой байдаг онцлогтой бөгөөд гол төлөөлөгчид Баабар, Б.Цэнддоо, С.Цогтсайхан нар гэж хэлж болно. Гэвч найруулгын энэ хэв маяг нь монгол хэлний хэл найруулгыг улам хөгжүүлэн баяжуулсан билээ. Учир нь бичгийн хэлээ эвдэхгүйгээр ярианы найруулгаар зөв бичгийн дүрмээ баримтлан бичиж байсан юм.

Харин ярианы хэл найруулгаар бичихдээ зөв бичгийн дүрэм баримтлахгүй бичих нь интернэтийн орчинд хамгийн түгээмэл болжээ. Энэ нь тийм ч аюултай зүйл биш мэт боловч хүчтэй мэдээллийн хэрэгслийг ашиглаж байгаагийнхаа хувьд бүх нийтийн бичиг үсгийн боловсролд буруу үлгэр дууриал үзүүлж байна. Ердөө л ярьж байгаа шигээ дур дураараа бичээд байвал зөв бичгийн дүрэм гэж байхын хэрэг үгүй юм. Энэхүү бичлэгийн хэлбэрийг сүүлийн үед сэтгүүл зүйд хүч түрэн орж ирж буй блогчид, мэдээнд сэтгэгдэл бичин үлдээж буй гол төлөв залуус улам ташуур өгөн “хөгжүүлж” байна.

Энэхүү “шинэ бичлэгийн хэлбэр” нь ердөө л ярьж байгаа мэт, бичсэнийг нь харахад ярианы галигаар тэмдэглэсэн мэт бичдэг. Энэхүү амнаас гарч буй бүх үгийг нийлүүлэн бичих “ярианы галиг” нь кирил үсгээр болон латинаар бичигдсэн байна. Жишээ нь:

Дээрх жишээнээс л эх монгол хэлний маань аман болон бичгийн хэлний ёс горим, хэм хэмжээ хэрхэн эвдэрч байгаа нь харагдана. Энэ буруу нөлөө нь зөвхөн интернэтийн ертөнцөөс хальж телевизээр, сонин хэвлэлээр зөв бичгийн дүрмийн алдаа түгээмэл, энгийн зүйл шиг гарах болсноос улам илүү нотлогдох боллоо. Эх хэлнийхээ үгийг харь хэлний найруулгаар, ярьдаг бичдэг байсан бол одоо харь үсгээр, хаана ч байхгүй “шинэ хэлээр” бичиж байна.

Энэхүү хэв маягийг дараах хэрэгцээнээс гарч байна гэж дүгнэж болмоор байна:

·        Өвөрмөц харагдах (буюу “өөрийнхөө дүрмээр” бичих)

·        Ярьж байгаа мэт бичих

·        Үг товчлох буюу яриагаа хэмнэх

·        Хурдан бичих, хурдан ойголцох

·        Сэтгэлийн хөдөлгөөнөө илэрхийлэх гэх мэтийн шалтгаан, эрэлт хэрэгцээнээс үүдэлтэй.

Угаасаа хүний хэлэнд яриа хэмнэх, товчлох хандлагууд байдаг. Яриагаа хэмнэх, хурдан ойлголцох гэх мэт хүний ярих явц дахь хэлэхүйн үйл ажиллагаанаас шалтгаалан үг, үеийг хурааж хэлэх хууль хэлэнд бий. Үүнийг үг хураагдах ёс гэдэг. Үүнийг МУИС-ийн багш, судлаач Ч.Баттулга “нийлбэр үг” хэмээх нэр томьёо оноон судалсан байдаг. Жишээ нь, өр+өвдөх=өрөвдөх, тэсч+ядах=тачаадах гэх мэтээр шинэ үг үүсэн үгийн санг баяжуулдаг. Энэ үзэгдэл аливаа хэлэнд тодорхой хэмжээнд байх ёстой боловч одоо манай интернэтийн орчин дахь олон үгийг нийлүүлж бичиж байгаа шиг хэмжээнд арай хэтэрч болохгүй юм.

Кирил үсэг нь Монгол улсын албан ёсны бичиг боловч ерөнхийдөө интернэтийн орчинд кирил ба латин үсгийн хоёулангаар нь адил хэмжээнд бичиж байна. Латин үсгийг ашиглан бичиж байгаа нь тогтсон галиг байхгүйгээс, тийм галиг байлаа ч тэр болгон хүмүүс мэдэхгүйгээс шалтгаалж байна гэж ойлгож болно. Дагаж мөрдөхгүй байгаа болохоос уг нь Мэдээллийн технологийн техникийн хороо хэмээх байгууллагаас 2002 оны 11 сарын 22-ны өдөр “Монгол бичгийн кирил үсгийг романчилах загвар” гаргасан байдаг юм байна. Академич Д.Төмөртогоо ахлагчтай баг мөн “Монгол-латин үсгийн зөв бичгийн дүрэм боловсруулах” төслийг гүйцэтгэжээ.

Мөн үүнийг цэгцлэх журамлах зорилгоор зарим хувь хүмүүс латин галигийн өөр өөрийн хувилбарыг хийж сайхан санаачлагуудыг гаргажээ. Тухайлбал, нийтлэлч Баабар, иргэн А.Баярхүү нарыг дурдаж болно. Гэвч эдгээр галигуудын аль аль нь нийтэд хэвшээгүй, албан ёсны болоогүй учраас дур дураар бичсээр л байгаа билээ. Энэхүү дур дураар бичсэнийг нь бусад хүмүүс ч төвөггүй ойлгодог учраас ямар нэгэн төвөгшөөх асуудал гардаггүй нь энэхүү эмх цэгцгүй байдлыг улам дэврээсээр байгаа юм.

Ийнхүү латинаар галиглах ямар ч стандарт байхгүй байгаагаас зарим нь бүр нэг үсгийг хоёр гурван янзаар тэмдэглэх, үгийг бол бүүр олон янзаар бичиж байгаа нь яавч зөвтгөх зүйл биш билээ. Жишээ нь, Мөнхөө гэсэн хүний нэрийг зургаан янзаар (Monhoo, Munhuu, Munkhuu, Monkhoo, Monxoo, Munxuu), Чингис хааныхаа нэрийг доод тал нь дөрвөн янзаар (Chinggis, Chingges, Genghis, Qingis) бичиж байгааг иргэн А.Баярхүү анзааран бичжээ. Энэ нь гадны улс орон, хүмүүстэй харьцахад төвөг удахаас гадна бүх зүйлд компьютер ашиглаж байгаа үед цаашдаа эхийг компьютерт таниулах гэх мэтэд хүндрэл учруулах юм.

Хэлний бодлого, хэл ярианы соёлын гол амин сүнс болсон зүйл бол монгол хэлний хэм хэмжээ байдаг. Энэхүү хэлний хэм хэмжээг ямар нэгэн байдлаар зөрчвөл хэлний гажуудал үүсдэг. Ойлгомжгүй, цэгцгүй, буруу утга санаа төрүүлэх, улмаар хэлний бодлогын хэмжээний өргөн хүрээний асуудлыг үүсгэдэг билээ. Аливаа хүн өөрийн ертөнцдөө яаж бичих нь дурын асуудал мэт боловч олон нийтэд хандаж байгаа үедээ нийтэд зөвшөөрөгдсөн тэр хэлбэрээр л бичих ёстой.

Дүгнэлт

Интернэт гэдэг зүйл үнэхээр хүчтэй мэдээллийн хэрэгсэл юм. Энэ хүчтэй мэдээллийн хэрэгсэл нь сайн дэвшилтэт зүйл дагуулахын хамтаар хор уршиг тарихдаа ч хүчтэй ажээ. Интернэт цаашдаа бүүр хүчээ авах хандлагатай байна. Үүнийг дагаад интернэт дэх мэдээллийн хэрэгслүүд олон нийтийн бичиг үсгийн боловсрол, хэлний хэм хэмжээ зөрчигдөхөд, монгол хэлний аюулгүй байдалд бүр илүү хүчтэй нөлөөлөх нь дамжиггүй.

Ярихдаа ярианы хэлээрээ ярьж, бичихдээ бичгийн хэлээрээ бичих нь хамгийн зөв билээ. Үүний тулд ярианы хэл, бичгийн хэл, зөв дуудах зөв бичих хэм хэмжээ гэдэг зүйлс байдаг билээ.

Үүнийг хэрхэн зөв шийдэх вэ?

1.     Одоогийн дэлхий ертөнцийн дэг жаягаар бүх зүйл даяаршиж байгаа боловч бидний эх хэл маань л дангааршиж үлдэх ёстой.

2.     Интернэт нь эх хэлээ эвдэх биш цэвэр ариунаар нь байлгах орчин байх нь зүйтэй.

3.     Интернэтийг бүх нийтийн эх хэлний боловсролд муугаар биш харин сайнаар нөлөөлөхөд нь ашиглах ёстой. Энэ бол интернэт монгол хэлэнд сайнаар нөлөөлөх давуу тал болно.

4.     Монгол хэл маань зөв бичгийн дүрмийн хүрээнд сэтгэлийн хөдөлгөөнөө илэрхийлж ч чадах, хурдан бичиж ч болох, ярианы найруулгаар бичсэн ч болох, хэлээ эвдэхгүйгээр бусдад өвөрмөц харагдаж ч болох хангалттай боломжтой баялаг хэл билээ.

5.     Ярихдаа ярианы хэлээрээ ярьж, бичихдээ бичгийн хэлээрээ бичих нь хамгийн зөв юм. Үүний тулд л ярианы хэл, бичгийн хэл, зөв дуудах, зөв бичих хэм хэмжээ гэдэг зүйлс байдаг билээ.

Дээрх өгүүлсэн зүйлээс эцэст нь дүгнэхэд интернэтийн орчинд монгол хэл маань мөхөөд байна уу, хөгжөөд байна уу? гэдэг асуудал урган гарч байна. Мэдээж бүх зүйл хоёр талтай байдаг. Нэг талаар монгол хэлийг улам баялаг агуулгатай болгох, найруулгын олон өнгө төрхтэй болгох талаасаа хөгжүүлж байгаа боловч нөгөө талаар монгол хэлийг эвдэх, бүх нийтэд буруу үлгэр дууриал болохын хувьд мөхөөх тал нь давамгайлах хандлагатай гэж дүгнэж болохоор байна. Учир нь интернэт олон нийтэд нөлөөлөх маш хүчтэй хэрэгсэл юм. Цаашдаа улам илүү хүчтэй болох нь гарцаагүй болжээ.

АШИГЛАСАН ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН

1.     Баттулга.Ч, Монгол хэл, монгол ёс, УБ 1998

2.     Баярхүү.А, Латинаар галиглахад стандарт хэрэгтэй юу?, www.bayarhuu.com

3.     Дамдинсүрэн.Ц, Осор.Б, Монгол үсгийн дүрмийн толь, УБ 1983

4.     Монгол улсын үндсэн хууль, УБ 1992

5.     Монгол хэлний дэлгэрэнгүй тайлбар толь, УБ 2008

6.     Орчин цагийн монгол хэл, МУБИС-аас хэвлүүлсэн сурах бичиг, УБ 2008

7.     Пүрэвжав.Э, Монгол хэлний хэм хэмжээ, УБ 1996

8.     Самбуудорж.О, Тод монгол үсгийн бичгийн хэлний тойм, Осака 2005

9.     Сүхбаатар.Ц, Монгол хэлний найруулга зүй, УБ 2009

10.                        “Хэл соёлын тулгамдсан асуудал“, Хэл зохиолын хүрээлэнгээс хэвлүүлсэн цуврал, № 3, УБ 2010

11.                        www.niitlelch.mn

12.                        http://mergenii.blog.banjig.net/post.php?post_id=145409

13.                        www.internetworldstats.com

14.                        David Crystal, Language and the internet, Cambridge 2001

P.S: Энэхүү өгүүлэл ШУА-ийн Хэл зохиолын хүрээлэнгийн “Хэл зохиол судлал” (III/35/ 2010, 82-88р тал) сэтгүүлд нийтлэгдсэн.